En México se hablan 364 dialectos y 68 lenguas indígenas. 6 millones 913 mil 362 personas hablan alguna de ellas. Aunque no lo parezca a primera vista, ese número es muy menor, pues corresponde sólo al 6.6% de la población total del país.
El náhuatl, que es una de las más importantes lenguas indígenas, es también la más hablada de ellas. Pese a la marginalidad en la que se ha colocado este lenguaje originario, ha podido permanecer vigente y presente, mucho más de lo que imaginamos.
Sin embargo, pese a que compartimos espacial y temporalmente el territorio con los hablantes de náhuatl, desconocemos casi por completo su obra literaria. Casi siempre pensamos en Nezahualcoyotl cuando escuchamos hablar sobre esta poesía; sin embargo, este poeta, soberano y filósofo no ha sido la única fuente de escritura.
Flor y canto -in xóchitl, in cuícatl que es lo que poesía significa en el mundo náhuatl- tienen también referentes contemporáneos -que en la mayoría de los casos desconocemos- pero vale la pena leerlos al menos una vez en la vida. A continuación te presentamos algunos de ellos.
“xmoquixtill’ un mitl” | Poemas cortos en Náhuatl
Momiu yezcuepontiu, in mitl cuiea’ yeztli’
aman xquita’ quen yezuetzi’ maca xcauili’ mayezuetzi’,
tlamo yeztlamiz pampa yehua’ ica yeztli nemi’
uan un yeztli’ monemiliz.
¿neca’ xtichoca’?
uan mixayo’ manocuepa’ yeztli’.
Timotlamitoc uan moyezio’ no’ tlantoc.
Zan xquita’ tonahli’ Uan xquita’ cuacalaqui’,
uan cuaquiza’, aman in motonal
uan xcauili’ mitl maya’ ipan tonahli’
uan maquiyezquixtiti’ pampa in tonahli’
motonal uan tiquitaz cuacalaquiz tonahli’,
chichiliuiz chichiliuiz, uan un chichiltic tlin tiquitaz,
iyezio’ tonahli’
Uan moztla’
ocee tonahli’ yez .
“A tu flecha le está brotando sangre” | Poemas cortos en Náhuatl
A tu flecha le está brotando sangre,
ahora ve cómo le escurre sangre, no dejes que la sangre escurra,
si no, la sangre se acabará, porque ella con sangre vive y esa sangre es tu vida.
¿Por qué no lloras? Y tus lágrimas ojalá se vuelvan sangre.
Tú te estás acabando y tu sangre también se está terminando
ve al sol y ve cuando se oculta, y cuando aparece,
ahora éste es tu día y deja a la flecha que se vaya hacia el sol.
Ojalá que a él le saque sangre porque este día es tu día
y tú verás cuando se oculte el sol, se enrojecerá, y ese rojo que tú verás,
será la sangre del sol y ya mañana otro día será.
“Nonantzin” | Poemas cortos en Náhuatl
Nonantzin ihcuac nimiquiz,
motlecuilpan xinechtoca
huan cuac tiaz titlaxcal chihuaz,
ompa nopampa xichoca.
Huan tla acah mitztlah tlaniz:
-Zoapille, ¿tleca tichoca?
xiquilhui xoxouhqui in cuahuitl,
techochcti ica popoca.
“Madrecita” | Poemas cortos en Náhuatl
Madrecita mía, cuando yo muera,
sepúltame junto al fogón
y cuando vayas a hacer las tortillas
allí por mí llora.
Y si alguien te preguntara:
-Señora, ¿por qué lloras?
dile que está verde la leña,
hace llorar con el humo.
“Ihcuac tlalixpan tlaneci” | Poemas cortos en Náhuatl
Ihcuac tlalixpan tlaneci,
in mtztli momiquilia,
citlalimeh ixmimiqueh
in ilhuicac moxotlaltia.
Ompa huehca itzintlan tepetl,
popocatoc hoxacaltzin,
ompa yetoc notlahzotzin,
noyolotzin, nocihuatzin.
“Amanece” | Poemas cortos en Náhuatl
Cuando sobre la tierra amanece
la luna muere,
las estrellas dejan de verse,
el cielo se ilumina.
Allá lejos, al pie del cerro,
sale humo de mi cabaña,
allá está mi amorcito,
mi corazón, mi mujercita.
“Quinon quixmati’ aquinon” | Poemas cortos en Náhuatl
¿TIeca onimitzixmat tlín tlatlacohli’ ticpia’?
Xnicmati’ tlin nicchiua’, no nemiliz tlantoc.
¿TIeca oninemico tla xuel ida nicchiua’ ipan in tlalticpactli’?
In tlalticpactli’ can san noteua’ xticmati’ tlin ticchiua’
uan monemiliz umpaca uan xticnequi’ tihquixtiz.
Pampa timumuui mamitzihlican tlin melac,
aman monemiliz nozotinemi’, yoten ka uiztli’ icxopalhuan.
Aman nochi’ uiuitzio ipan moyecmacopa
‘ unca ce uiztli’ ca xuelmitZIlemitia’
¡un uiztli’ aquinon yez! ¿tleca’ onimitzixmat?
“Por qué conocí tu faz” | Poemas cortos en Náhuatl
¿Por qué conocí tu faz,
por qué tienes que retorcerte en la lumbre?
No sé lo que hago, mi vivir se está terminando.
¿Por qué vine a vivir si no puedo hacer algo sobre esta tierra?
Este mundo donde tú mismo no sabes lo que haces,
pero tu vivir está ahí y no quieres sacarlo.
Porque tienes miedo a que te digan la verdad,
ahora tu alma en vida se anda espinando,
las plantas de sus pies ya se llenaron de espinas.
Ahora todo es espinoso,
sobre tu mano derecha hay una espina que no te deja vivir,
¡esa espina, quién será!
¿por qué conocí tu faz?
Como lo hace notar Krishna Naranjo Zavala, «con base en las temáticas de la lírica prehispánica se han identificado sus modalidades: teocuícatl “cantos divinos”; yaocuícatl, cuauhcuícatl y ocelocuícatl “cantos de guerra”; xopancuícatl, xochicuícatl “cantos de tiempo de verdor”, “cantos de flores”; icnocuícatl “cantos de privación” (meditación y temas filosóficos); y ahuilcuícatl, cuecuexcuícatl, “cantos de placer”, “cantos de cosquilleo”».
En estos poemas encontramos una preocupación importante por cuestiones trascendentales; la vida, la muerte, la libertad, el amor. No son poemas digeribles fácilmente, precisan toda nuestra entrega y más que unos minutos de dedicación.
Hay que decir que estos son sólo una muestra entre la vastedad de poesía náhuatl contemporánea. Algunos de ellos fueron una recopilación de Miguel León Portilla y otros de Alfredo Ramírez Celestino. Sin embargo, en todos los casos, son justo eso, recopilaciones de una creación popular, misma que es la autora real de estos poemas.
Si quieres saber más sobre esta lengua, conoce las palabras en náhuatl con un significado más bonito que cualquiera en inglés y mira éstas otras que seguimos usando todos los días.
*
Referencias
Neomexicanismos
Círculo de poesía
Comunidades indígenas en movimiento
UNAM